Wednesday, November 9, 2022

Matter may after all be in the Mind.

 Speaking Tree. 

The famous Higgs boson, discovered in 2012 at CERN, helped explain what gave matter its mass. The elusive ‘God’ particle paradoxically endeavoured to render ‘God’ redundant as suggested by Lawrence Krauss, a renowned theoretical physicist. ‘The quest for the Higgs boson, and its ultimate discovery, neither proves nor disproves God. Science isn’t trying to disprove God. Rather, strive to offer an explanation for the universe that would make a divine creator redundant,’ he said.

Humans, with their remarkable tools and brains, may have succeeded at least partially in transforming metaphysical speculation with empirically verifiable knowledge. But can science really provide all the answers? A stubborn, relentless reductionist approach to investigate the constituents of matter leads only to the conundrum of an even more mysterious subatomic realm. The human intellect grapples with logic and reason to find answers. And just when science feels it is tantalisingly close to the truth, all it finds is just another Matryoshka doll in the belly of its predecessor. Just as mysterious and unfathomable.

Scientists have evolved quantum physics mathematical equations that have been ratified by successfully applying them in lasers and electronic devices. They, however, have no clue about how these calculations could throw light on the nature of reality. Most quantum physicists are unconcerned about the nature of reality. Their motto is ‘Don’t ask. Just calculate and carry on with the mathematical deliberations’. The Quantum Field Theory believes various fields, like the electromagnetic field and the Higgs Field, fill space. Particles are merely excitations in this field. A perturbation in this field corresponds to a particle of matter. But scientists are totally clueless about what a field is made of. Another theory postulated is the String Theory. Physicists who work on String Theory say that everything is made of vibrating ‘strings’. All subatomic particles are incredibly tiny bits of energy. And yet, the dilemma of what are the strings made of remains.

‘Matter and energy are the two sides of the same coin; they are not two distinct entities at the subtlest level,’ opined Hans-Peter Duerr, emeritus president, Max Planck Institute, Munich, who succeeded Albert Einstein and Werner Heisenberg. Trying to look at matter at its subtlest level for the last 55 years, Duerr eventually concluded that there is no real matter. Quantum physics has largely replaced the ‘gun to your head either-or’ paradigm of classical Newtonian physics with the blasphemous heresy of simultaneity. The photon now exists simultaneously as a wave and a particle. And that’s where the ever-seeking intellect will eventually have to surrender. A compromise that’s a simultaneity of comprehensibility and incomprehensibility. A reality that’s tangible as well as intangible. Einstein’s famous quote aptly depicts this irony: ‘The most incomprehensible part of the world is that it is comprehensible.’ The stark polarity of ‘either or: duality blurring imperceptibly into a non-polar simultaneity. The age-old Cartesian mind matter duality becoming a continuum, a singularity. Matter may after all be only in the mind. Just as beauty lies in the eye of the beholder, the universe might just be a projection on the screen of consciousness. The ultimate truth will be realising that reality lies in the sentience of cognition of the virtual reality.

The writer is a neurosurgeon and faculty at the World Peace University School of Consciousness Studies











Immortalising Time

 Immortalising Time.

Time. The fourth dimension that's the nemesis of the first three dimensions. Nemesis, because time irreversibly degenerates and decays every form, living and non living. Form, that is defined and manifested in the three dimensions. Man's obsession with time and measuring it has been ancient and relentless.

     It was only in the 17th century, that pendulum clocks were developed.

These were very accurate as their period of oscillation was determined by the acceleration due to gravity (which remains constant)and the length of the pendulum.

  Thereafter, came the quartz clocks, that worked on quartz crystals. In 1955, Louis Essen and Jack Perry came out with the Caessium Atomic clock that measured the second with an accuracy to about one part in 10 raised to the power of 10. Very very accurate. And currently, the most accurate measurement of the second is done by optical atomic clocks that have an accuracy to the tune of one part in 10 raised to the power of 18.

         All these thoughts arose in my mind, as I very accidentally located a Clock museum tucked away deep in Schwarzwald. The German Clock Museum (German: Deutsches Uhrenmuseum) is situated near the centre of the Black Forest town of Furtwangen im Schwarzwald (Germany). It is a historical centre with not just chronometers of different eras but also the machines that were used in the early 20th century for clockmaking. These machines are all in mint working condition and to ensure that this legacy is preserved, a group of workers assemble every Tuesday, and get about the job of manufacturing the very same clocks of that era. Truly astonishing.

As I made my way through the museum, the museum curator, Frau Ute very enthusiastically explained the details of the machines and their working.

      Time has always fascinated me. Time. Does it really exist, or is it a dimension that's man made? Man's obsession to measure. Einstein showed that time can actually never be the same and it can slow down as velocity increases. It perhaps is just the manifestation of one of the most fundamental truths of quantum physics.

   Entropy of the universe is always increasing. Disorder is always the rule. And man endeavors to measure the rate of this degeneration. Degeneration of the tangible form and the intangibles like relstionships. Time ravages everything. What's the need to measure this entity that has the supreme power to mutate and eventually disintegrate everything. The lines of that Guru Dutt classiic stream seamlessly in my mind. 

      Wakt ne kiya kya haseen sitam

Hum rahen na hum, tum rahen na tum......


The universe is supposedly 14 billion years old. Is that really a measurement or mere speculation? All that exists is only the now. And its measure is..........

Eternity. 


But mans obsession to measure the second to its nth power goes on relentlessly.


Dr. Deepak Ranade.

संगीतातून परमार्थ

 "संगीतातुन परमार्थ "


         काल संध्याकाळी राहुल देशपांडेंच्या 'दिवाळी भाऊबीज सूर संगम:कार्यक्रमाला गेलो होतो.आईकडून मिळालेला संगीताचा वारसा यामुळे मराठी शास्त्रीय संगीताबद्दल प्रचंड प्रेम.  संगीताच्या दरबारात घराण्याला खूप महत्व असते. मला संगीताच्या घराण्यांची विशेष जाण नाही.राहुलचे अजोबा वसंतराव यांच्याबरोबर  माझ्या बालपणात अगदी आकस्मित घडलेली भेट स्मरते. मी ६वी इयत्तेत असेन. आदल्याच दिवशी त्यांचा प्रोग्रॅम टीव्हीवर पाहिला होता आणि लगेचच दुसऱ्या दिवशी डेक्कन जिमखाना भागात बाबांचे काही काम होते. मी माझी बहीण आणि आई गाडीतच बसून होतो,आणि बाबा बँकेत गेले होते. गूडलक चौकातून समोरून वसंतराव चालत चालत ब्रिटिश काऊन्सिल लायब्ररी च्या दिशेने जात होते. त्यांना बघून मी एकदम भारावून गेलो आणि आईला विचारले "मी त्यांना भेटायला जाऊ का?" आई म्हणाली जा. मी थोडेसे सावरत सावरत दार उघडुन रस्ता ओलांडून जाईपर्यंत ते बरेच पुढे निघून गेले होते. मी धापा टाकत टाकत त्यांना गाठले. त्यांनी अगदी प्रेमाने माझी चौकशी केली. मग थोडी शांतता. संभाषण पुढे कसे न्यावे? मी त्यांना म्हंटले " माझी आई सुधा गाते. ती गाडीत बसली आहे आणि तिला तुम्हाला भेटायचं आहे."

वसंतराव थोडे संभ्रमात पडले असावे. दोन मिनिटे विचार करून ते म्हणाले "चल बाळा.आपण जाऊन भेटू तुझ्या आईला." आम्ही दोघे उलटे चालत चालत गाडी पाशी  पोचलो आणि आईला वसंतरावांना माझ्या सोबत बघून दातखीळ बसली. तिने लगबगीने दार उघडुन त्यांना नमस्कार केला आणि मी केलेल्या वाह्याद पणा बद्दल त्यांची माफी मागितली. वसंतराव थोडेसे हसले,आणि आईशी थोडीशी हितगुज करून पुन्हा मार्गस्थ झाले. किती नम्र,विनयशील,गुणी कलाकार होते वसंतराव,हे नंतर आईचा ओरडा खाल्ल्यावर समजले. मग पुढे तरुणपणात त्यांच्या गायकीचा मी मोठा चाहता झालो.  मधल्या काळात 'मी वसंतराव,हा चित्रपट पाहिला आणि त्यावेळी समजले की वसंतरावांची गान शैली,ही कुठल्याच घराण्यात बसत नव्हती. किंबुहना त्यामुळेच त्यांना सुरवातीच्या कारकीर्दीत खूप अवहेलना आणि समिक्षेला सामोरे जावे लागले. त्यांचा सांगीत शिकण्याचा प्रवास,त्यांची अफाट जिद्द,त्यांची असाधारण चिकाटी,आणि अखेरीस मिळालेले यश.  बालपणात घडलेल्या प्रसंगातून त्यांची नम्रता अधिकच काळजाला भिडली.

 राहुलचे गाणे ऐकता ऐकता त्यांच्या गायकीची वारंवार आठवण येत होती.

       राहुलच्या गाण्यात प्रचंड आत्मविश्वास जाणवतो.त्याच्यातला सच्चेपणा काळजाला भिडतो. प्रत्येक कलाकाराची एक खास शैली असते. राहुल बरोबर मधे मधे  शरवरी गप्पा मारत होती. त्या गप्पांच्या ओघात राहुलने एक खूप मोठी गोष्ट सांगितली. संगीतकार म्हणून त्याने लावलेली चाल,या बद्दल बोलत असताना तो म्हणाला,की आपण नवीन काहीतरी रचले आहे,हा अहंभाव फक्त अज्ञानातून निर्माण होतो. सूज्ञ व्यक्तीला निर्माण केलेल्या,किंवा सादर केलेल्या चीजेच्या मूळ गाभा ठाऊक असतो.आपण नवीन काहीच करत नसलो,तरी प्रत्येक कलाकार आपापल्या कक्षेत प्रत्येक गाण्याला आपल्या पद्धतीने  सादर करतो. 

किती प्रगल्भ विचार मांडत होता हा कलाकार. त्याच्या गाण्याला कुठेतरी परतत्वाचा स्पर्श जाणवत होता.जेव्हा कलाकाराच्या अंतःकरणात अहंकाराचा लवलेश नसतो,तेव्हा तो सगुणातून निर्गुणाचे दर्शन घडवून देत असतो. कुठलेही कौशल्य, कला, शिकत असताना साधनेची गरज असतेच. मी न्युरोसर्जरी गेली २५ वर्षे करतोय आणि ती सुधा एक साधनाच म्हणावी लागेल. साधना करत करत एक वेळ येते,जेव्हा अहंकार बळावतो. कदाचित एक प्रकारची सिद्धी प्राप्त होते. ती मिळालेली सिद्धी,मग प्रसिद्धी शोधू लागते. सिद्धीतून प्रसिद्धीची हाव सुटते. आपल्या सिद्धिंचे आगाऊ प्रदर्शन न करणे,आपल्या गुणांचे,कौशल्याचे स्तिमित,संयमित दर्शन समर्पकपणे द्यायला शिकणे, ही देखील एक साधनाच. वसंतरावांच्या शब्दात,गायक हा एक रंगारी असतो.भडक,उग्र,दर्प असलेले रंग योग्य प्रमाणात वापरण्याचे तारतम्य, अत्मनियंत्रण,एकाच रांगतल्या बारीक छटा,उमजून त्या अलगदपणे मांडणारा कलाकार.

     प्रसिद्धीच्या पलीकडे जेव्हा व्यक्ती  जाण्याचा प्रयत्न करते,तेव्हाच त्या सिद्धीला परतत्वाचा स्पर्श होतो. त्या अवस्थेत,व्यक्ती उरतच नाही. उरते,ती  फक्त अभिव्यक्ती.त्या क्षणी करतेपणाचा भाव लुप्त होतो. सगुण साकार त्या क्षणी  निराकारनिर्गुणात विलीन होते. त्या क्षणाची अनुभूती म्हणजेच परब्रह्माची अनुभूती.

     राहुलने कैवल्य या  गाण्याने कार्यक्रमाची सांगता केली. आणि मग उमगला वसंतरावांनी राहुलला दिलेला सगळ्यात मोठा वारसा. त्यांनी निर्माण केलेले स्वतःचे एक घराणे. विनम्रतेचे,शालीनतेचे घराणे. आयुष्यातले आरोह अवरोह  तेवढ्याच सहजतेने आणि स्थित प्रज्ञतेने गाण्याच्या सामर्थ्य असलेले  घराणे.  कंठातून उमटणाऱ्या स्वरांचे स्वामित्व न बाळगणारे घराणे . शेवटच्या श्वासापर्यंत साधक राहणारे घराणे.

सगुणातून निर्गुणाचे दर्शन घडविणारे घराणे . वसंतराव,तुम्ही एवढे प्रतिभासंपन्न कलाकार असून  माझ्या बालहट्टाला मान दिलात आणि राहुलच्या गाण्यातून मला काल पुन्हा त्या नम्रतेची, देवत्वाची, त्याच्या सुरातून एका आगळ्या वेगळ्या  परमार्थाची प्रचिती झाली. 


दीपक रानडे.

Wednesday, August 3, 2022

वो अफसाना जिसे अंजाम तक

 वो अफ़्साना जिसे अंजाम तक लाना न हो मुमकिन 

उसे इक ख़ूब-सूरत मोड़..........


3 तास झाले होते. तो ट्युमर अत्यन्त किचकट आणि चिवट होता. मेंदूच्या अगदी डेखा पासून पुढील डोळ्याच्या मागील भागात पसरला होता. त्या ट्युमरने मेंदूला रक्त पुरवठा करणाऱ्या सर्वात महत्वाच्या रक्तवाहिनीला (carotid artery) पुर्ण विळखा घातला होता. तो ट्युमर अवघ्या मध्यम आकाराच्या पेरू एवढा होता. पेशंट 62 वर्षाची माऊली होती. तिचा रक्तदाब काही केल्यास नियंत्रणात येत नव्हता. सर्वसाधारणतः मेंदूची शस्त्रक्रिया करताना रक्तदाब 70 ते 80 mm ला खाली ठेवला जातो. ट्युमर मधून होणाऱ्या रक्तस्रावावर नियंत्रण ठेवण्यासाठी हे खूप मोलाचे साधन असते. पण या माऊलीचा रक्तदाब काही केल्यास 140 mm पेक्षा खाली येतच नव्हता. अशाच काही बिकट परिस्थितीत त्या ट्युमरने मारलेली घट्ट मिठी हळू हळू सोडवण्याचे काम चालू होते. प्रत्येक ट्युमर वेगळा असतो. प्रत्येक ट्युमरचे आपापले एक unique व्यक्तिमत्व असते. काही ट्युमर मऊ असतात,काही कडक. काही मेंदूला घट्ट मिठी मारून बसतात,तर काहींच्या मिठीची पकड थोडी शिथिल असते. काही ट्युमर इतके काही मेंदू सारखेच दिसतात,की नेमका ट्युमर कुठचा,आणि नॉर्मल मेंदू कुठचा,हे कळणे कर्म कठीण. 

Tissue texture, म्हणजे, इन्स्ट्रुमेंटच्या सहाय्याने स्पर्श करून, त्या स्पर्शावरून  ट्युमर की नॉर्मल मेंदू, याचा तपास करावा लागतो.

आजचा ट्युमर खूपच चिडका होता. थोडासा तुकडा काढला तरी लगेच भुसभुस रक्तस्राव चालू. प्रत्येक ट्युमरचे वेगवेगळे स्वभाव. काहींना गोंजारत गोंजारत विनवण्या करीत अलगद हळुवारपणे मिठी सोडवावी लागते. काहीवेळा,थोडा आक्रमक पवित्रा घेऊन, एखाद्या तटस्थ ट्युमवर तुटून पडावे लागते. ट्युमरशी झुंज देता देता, पहिल्या तासातच ट्युमरचा चांगला परिचय होतो. मनोमनी ट्युमरशी संवाद साधायला सुरू करतो.

Microscope वेगवेगळ्या दिशेने फिरवत त्या ट्युमरला वेगवेगळ्या angle ने बघावे लागते. कधीकधी मनात त्या ट्युमर बद्दल विलक्षण आदर वाटतो. ह्या ट्युमर बरोबर अजिबात शहाणपणा चालणार नाही,ह्या ट्युमरला घाबरायचे काहीच कारण नाही, असे मनोमनी ठोकताळे बांधायचे. ट्युमरशी शत्रुत्व न बाळगता,प्रेमाने त्याचा विळखा सोडवायचा,हेच धोरण योग्य. 

आजचा ट्युमर मात्र मेंदूच्या जरा जास्तच प्रेमात होता. त्याने मारलेली मिठी सोडवणे कर्म कठीण. खूपच गुंतागुंतीचे नाते होते. जोर लावणे,हा पर्याय नव्हता. त्या ट्युमरच्या घट्ट आणि ताकदवान बाहुपशातून सोडवले, हात सोडवून झाले होते, पण शेवटची करंगळी सुटता सुटत नव्हती. 

   ट्युमरचा तो एक इवलासा भाग रक्तवाहिनीशी जसा काही एकजीव झाला होता. सोडवताना हृदयाचे ठोके वाढत होते. AC असून देखील,भोवयीवर टेन्शन घामाच्या बिंदूच्या रूपाने झीरपले होते. जाऊदे. 

दोन मिनिटे, microscope बाजूला केला आणि 5 ते 6 मोठे श्वास घेतले. 

ट्युमरचा तो भाग काही केल्या सुटत नव्हता. तो सोडवण्यासाठी जीव धोक्यात टाकायचा, की नाही,हा अवघड निर्णय घेण्याची वेळ येते. 

खूप प्रयत्न करून देखील तो क्षण येऊन ठेपतो. काही नात्यांचा पूर्ण विळखा काहीही केल्यास सुटत नाहीच. आपला थोडासा भाग मग तसाच ठेवावा लागतो. ती करंगळी तशीच रेंगाळत ठेवून द्यावी. कदाचित विळख्याच्या ताकदीची आठवण म्हणून.

    एकदम साहिरच्या  त्या  अविसमरणीय गाण्याच्या ओळी समरल्या.

वो अफसाना जिसे अंजाम तक लाना न हो मुमकिन,

असे इक खूबसुरत मोड देकर  छोडना   अच्छा............


काही वेळा, काहीतरी सोडून द्यायला देखील किंमत मोजावी लागते. आपल्या अहंकाराची. 

जैन तत्वज्ञानात ह्याला अवमौदार्य असे म्हणतात. शिखर सर करायची पूर्ण क्षमता असताना देखील, शिखर सर न करता शिखराच्या अलीकडे थांबायचे.

शिखर सर केल्याने अहंकार बळावतो. 

"Discretion is the better part of valor."

नम्रपणे माघार घेणे,ह्यातच शहाणपणा. 

सुदैवाने, पेशंटचा रक्तदाब वगरे इतर सर्व parameters stable झाले आणि मग closure करायला सुरुवात केली. 

अनाहूतपणे,एक गाणे गुणगुणत होतो. 

"स्वप्नातल्या कळ्यानो उमलू नकात केव्हा

गोडी अपूर्णतेची लावील वेड जीवा "


Dr. Deepak Ranade.